Hər valideyn öz övladının böyüməsini, ilk sözlərini deməsini və dünyanı səslər, cümlələr vasitəsilə kəşf etməsini səbirsizliklə gözləyir. Lakin bəzən bu gözləntilər gecikir və uşaq yaşıdlarından fərqli olaraq danışmaqda çətinlik çəkir. Uşaqlarda nitq inkişafı gecikməsi valideynlərin ən çox narahat olduğu mövzulardan biridir. Bu vəziyyət təkcə ünsiyyət problemi deyil, həm də uşağın sosial, emosional və akademik inkişafına təsir göstərə bilər.
Bu məqalədə biz nitq inkişafı gecikməsinin nə olduğunu, uşaqların nə zaman danışmağa başlamalı olduğunu, bu gecikmənin əsas səbəblərini, erkən diaqnozun vacibliyini və ən əsası, loqopedik həll yollarını ətraflı şəkildə araşdıracağıq. Məqsədimiz, valideynlərə doğru məlumat vermək və övladlarının nitq inkişafı ilə bağlı atılacaq addımlarda onlara bələdçilik etməkdir.
Nitq İnkişafı Gecikməsi Nədir? Uşaqlar Nə Zaman Danışmağa Başlamalıdır?
Nitq inkişafı gecikməsi uşağın yaşına uyğun nitq bacarıqlarını nümayiş etdirə bilməməsi halıdır. Bu, həm danışma bacarıqlarına (artikulyasiya, səslərin tələffüzü), həm də dil bacarıqlarına (sözlərin mənası, cümlə quruluşu, ünsiyyətin anlamı) aid ola bilər. Hər uşağın fərdi inkişaf sürəti olsa da, nitq inkişafının müəyyən normaları və mərhələləri var.
Nitq İnkişafının Əsas Mərhələləri (0-3 yaş)
- 0-6 Ay: Körpə səslərə reaksiya verir, gülümsəyir, “agu” səsləri çıxarır, dinləyir.
- 6-12 Ay: “Ma-ma”, “ba-ba” kimi hecalar tələffüz edir, adını çağıranda reaksiya verir, jestlərdən istifadə edir (əlvida demək kimi).
- 12-18 Ay: İlk tək sözlərini deyir (top, su), sadə təlimatları başa düşür (gəl bura), obyektləri adlandırmağa çalışır.
- 18-24 Ay: 50-dən çox söz istifadə edir, iki sözlü cümlələr qurur (“ana gəl”, “top ver”), bədən hissələrini göstərə bilir.
- 2-3 Yaş: 200-ə qədər söz ehtiyatı olur, 3-4 sözlü cümlələr qurur, suallar verir (“bu nədir?”), öz adını deyir.
Əgər uşağınız bu mərhələlərdə gözlənilən nitq bacarıqlarını nümayiş etdirmirsə, bu, nitq inkişafı gecikməsinin əlaməti ola bilər.
Uşaqlarda Nitq Gecikməsinin Əsas Səbəbləri
Nitq inkişafı gecikməsinin bir çox səbəbi ola bilər. Bəzən bir neçə faktor bir araya gələrək bu vəziyyəti yaradır. Əsas səbəbləri aşağıdakılardır:
Eşitmə Problemləri
Uşaq ətrafdakı səsləri və danışıqları eşidə bilmədikdə, nitq öyrənməkdə çətinlik çəkir. Bu, nitq inkişafı gecikməsinin ən yaygın səbəblərindən biridir. Erkən yaşda eşitmə testlərinin aparılması vacibdir.
Ağız-Üz Əzələlərinin Zəifliyi/Problemləri
Dilin, dodaqların, çənənin və damağın nitq üçün vacib olan əzələlərindəki zəiflik və ya koordinasiya problemləri səslərin düzgün tələffüzünü əngəlləyə bilər. Məsələn, dilin qısa frenulumu (dil altı pərdəsi) kimi anatomik problemlər də buna səbəb ola bilər.
Nevroloji Səbəblər
Bəzi hallarda, nitq gecikməsi beyindəki inkişaf problemləri ilə əlaqəli ola bilər. Bu qrupa Autizm Spektrum Pozğunluğu, Daun Sindromu, Serebral İflic və ya digər inkişaf ləngimələri daxildir. Bu vəziyyətlərdə nitq inkişafı ümumi inkişaf ləngiməsinin bir hissəsi kimi ortaya çıxır.
Psixososial Amillər
- Nitq Stimulyasiyasının Azlığı: Uşaqlarla kifayət qədər danışılmaması, onlara kitab oxunmaması, aktiv ünsiyyət qurulmaması nitq inkişafını ləngidə bilər. Ekran qarşısında keçirilən həddindən artıq vaxt da nitq inkişafına mənfi təsir göstərir.
- Emosional Problemlər: Şiddətli stress, travma və ya emosional sarsıntılar uşaqlarda danışmaq istəyinin azalmasına və ya nitq qabiliyyətinin geriləməsinə səbəb ola bilər.
- İkidilli Mühit: İki dilli mühitdə böyüyən uşaqların nitq inkişafı bəzən bir qədər gecikə bilər, lakin bu, bir problem deyil və normal bir haldır. Lakin valideynlər bu prosesdə uşağı düzgün istiqamətləndirməlidir.
Genetik Yatkınlıq
Bəzi ailələrdə nitq inkişafı gecikməsi genetik olaraq ötürülə bilər. Əgər ailə üzvlərində oxşar problemlər müşahidə edilibsə, uşaqda da risk yüksək ola bilər.
Nitq İnkişafı Gecikməsinin Erkən Diaqnozu və Valideynlərin Rolu
Erkən diaqnoz nitq inkişafı gecikməsinin uğurlu müalicəsi üçün kritik əhəmiyyətə malikdir. Valideynlər övladlarının nitq inkişafını yaxından müşahidə etməli və narahatlıqları olduqda mütəxəssisə müraciət etməkdən çəkinməməlidirlər.
Valideynlərin Müşahidə Etməli Olduğu Əlamətlər
- Uşağın adını çağıranda reaksiya verməməsi (eşitmə problemi əlaməti ola bilər).
- Göz təması qurmaqda çətinlik.
- Mimikaların, jestlərin azlığı.
- Yaşıdları ilə müqayisədə söz ehtiyatının və ya cümlə qurma bacarığının xeyli aşağı olması.
- Səsləri və ya sözləri təkrarlamaqda çətinlik (kəkələməyə bənzər).
- Ünsiyyətdən qaçmaq, öz dünyasına çəkilmək.
Nə Zaman Loqopedə Müraciət Etməli?
Əgər 18 aylıq uşaq hələ də söz demirsə, 2 yaşlı uşaq 50 sözdən az istifadə edir və iki sözlü cümlələr qura bilmirsə, və ya 3 yaşlı uşaq başqalarının başa düşməkdə çətinlik çəkdiyi şəkildə danışırsa, mütləq loqopedə müraciət etmək lazımdır. Vaxtında müraciət etmək problemin daha asan və tez həll olunmasına kömək edəcək.
Loqoped Müayinəsi Necə Aparılır?
Loqoped uşağın nitq və dil inkişafını qiymətləndirmək üçün hərtərəfli müayinə aparır. Bu müayinəyə daxildir:
- Uşağın yaşına uyğun nitq testləri.
- Ağız-üz əzələlərinin fəaliyyətinin yoxlanılması.
- Valideynlərlə söhbət: uşağın inkişaf tarixi, gündəlik vərdişləri, nitqini müşahidə etdikləri.
- Uşağın ümumi davranışının və ünsiyyət bacarıqlarının müşahidəsi.
Loqopedik Həll Yolları və Terapiya Üsulları
Uşaqlarda nitq inkişafı gecikməsinin müalicəsi əksər hallarda loqopedik terapiya vasitəsilə həyata keçirilir. Loqoped uşağın fərdi ehtiyaclarına uyğun olaraq xüsusi bir terapiya planı hazırlayır.
Fərdi Loqopedik Məşğələlər
Hər uşağın ehtiyacları fərqli olduğundan, loqoped fərdi yanaşma tətbiq edir. Məşğələlər adətən oyunlar və interaktiv fəaliyyətlər vasitəsilə keçirilir ki, bu da uşağın motivasiyasını artırır və öyrənmə prosesini əyləncəli edir. Məqsəd nitq aparatının inkişafı, yeni sözlər öyrənmə, cümlə qurma bacarıqlarının artırılmasıdır.
Artikulyasiya Məşqləri
Əgər nitq gecikməsinin səbəbi səslərin düzgün tələffüz edilməməsidirsə, loqoped xüsusi artikulyasiya məşqləri tətbiq edir. Bu məşqlər dilin, dodaqların və çənənin düzgün hərəkətini öyrətməyə yönəlib. Məsələn, “r” və ya “s” səslərinin tələffüzü üçün spesifik məşqlər.
Nəfəs Məşqləri
Düzgün nəfəs almaq nitqin axıcılığı və səsin tonu üçün vacibdir. Loqopedik terapiya zamanı uşaqlara nitq zamanı düzgün nəfəs idarəetmə bacarıqları öyrədilir. Bu, kəkələmə problemi olan uşaqlar üçün də faydalıdır.
Oyun Əsaslı Terapiya
Uşaqlar oyun vasitəsilə ən yaxşı öyrənirlər. Loqoped oyuncaqlar, şəkillər, kartlar və digər vizual materiallardan istifadə edərək uşaqların nitq bacarıqlarını inkişaf etdirməyə kömək edir. Rol oyunları, nağıl danışma kimi fəaliyyətlər ünsiyyət bacarıqlarını gücləndirir.
Valideynlərin Terapiya Prosesində İştirakı
Loqopedik terapiyanın uğurlu olması üçün valideynlərin aktiv iştirakı zəruridir. Loqoped valideynlərə evdə uşaqla necə məşğul olmaq, hansı oyunları oynamaq, nitqi necə stimullaşdırmaq barədə təlimatlar verir. Davamlı dəstək və təkrarlar terapiyanın effektivliyini artırır.
Evdə Uşağın Nitq İnkişafını Dəstəkləmək Üçün Məsləhətlər
Loqopedik terapiyaya əlavə olaraq, valideynlər evdə də uşağın nitq inkişafını dəstəkləmək üçün bir sıra addımlar ata bilərlər:
- Kitab Oxumaq və Nağıl Danışmaq: Uşağınıza hər gün kitab oxuyun və nağıllar danışın. Şəkilləri göstərərək adlarını deyin, personajlar haqqında danışın.
- Söhbət Etmək və Suallar Vermək: Uşağınızla gündəlik fəaliyyətlər zamanı danışın. “Sən nə edirsən?”, “Bu nədir?” kimi suallar verin və onun cavab verməsinə şərait yaradın.
- Oyunlar Vasitəsilə Nitqi Stimullaşdırmaq: “Mən görürəm” oyunları, heyvan səslərini təqlid etmə, mahnılar oxumaq kimi fəaliyyətlər nitq inkişafını sürətləndirir.
- Ekran Vaxtını Məhdudlaşdırmaq: Telefon, planşet və televizor qarşısında keçirilən vaxtı minimuma endirin. Canlı ünsiyyət nitq inkişafı üçün əvəzolunmazdır.
- Səbrli Olmaq: Uşağınıza danışmaq üçün vaxt verin, onu tələsdirməyin və hər səhvini düzəltməyə çalışmayın. Düzgün nümunə olun.
- Düzgün Tələffüz Nümayiş Etdirmək: Uşağın səhv dediyi sözləri tənqid etmədən, özünüz düzgün tələffüz edin. Məsələn, uşaq “top” əvəzinə “pop” desə, siz sadəcə “Bəli, bu topdur!” deyin.
Nəticə
Uşaqlarda nitq inkişafı gecikməsi valideynlər üçün narahatlıq mənbəyi olsa da, erkən diaqnoz və düzgün loqopedik həll yolları ilə böyük irəliləyişlər əldə etmək mümkündür. Unutmayın ki, hər uşaq fərqlidir və öz sürətində inkişaf edir. Lakin narahatlıqlarınız varsa, tərəddüd etmədən peşəkar kömək axtarın.
Leave a Reply